Senin, 31 Oktober 2016

Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)


Basita Paribasa

Basita Paribasa inggih punika basa rerasmen wiadin panglengut basa. Kanggen panglengut basa sajeroning mabebaosan kalih magegonjakan, sajeroning basa pakraman wiadin basa pasawitrayan.

Seosan ring punika, Sang Kawi sane sampun wibuhing Basa Basitha, tan mari ngunggahang Basitha Paribasa puniki, sakadi Uperenga miwah Pralambang, sane makardi lengut kakawian punika.

Sane ngranjing Basitha Paribasa minakadi :
1. Sesonggan.
2. Sesenggakan.
3. Wewangsalan.
4. Sloka.
5. Bebladbadan.
6. Pepindan
7. Sesawangan.
8. Cecimpedan.
9. Cecangkriman.
10. Sesimbing.
11. Cecangkitan.
12. Raos Ngempelin.
13. sasemon
14. Sipta.
15. Peparikan
16. Sesapan
17. Tetingkesan


  1.  Sesonggan.
           Sesonggan wit ipun saking kruna 'ungguh', sane mateges linggih, genah, wiadin nongos. Kruna ungguh polih paweweh merupa pangiring (akhiran) "an", dados ungguhan sane mateges janji utawi pati. Kruna ungguhan kasandiang (mengalami perubhan sandi suara) dados unggwan. Sajeroning pangucapan kruna unggwan puniki dados unggan. Selantuir ipun kruna unggan puniki polih pangater (awalan) "sa" dados saunggan, taler kasandiang malih dados songgan. Kruna songgan puniki kadwipurwayang dados sesonggan.

Sesonggan puniki sakadi pelambang kahanan kalih polah jadma, sane kaimbangang ring kahanan kalih polah barang wiadin buron. Umpami : "bedug pengorengan". Pengorengan punika wantah wangun utawi kawentenan ipun sakadi punika bedug, meweh antuk ngelegang mangda asah (lurus / datar). Dados ipun suksmannyane : kaucapang ring anak sane kalintang bengkung tur sigug, nenten dados ajahin.

Ring sor puniki wenten conto sesonggan, luir ipun :
1. Taluh apit batu. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane magenah ring genahe sane sukil/keweh, singsal agulikan pacang nemu baya.
2. Abias pasih. Suksmannyane : nenten keni utawi nenten sida antuk ngawilangin katahipun biase ring pasih.
3. Blakas mangan di pisaga. Suksmannyane : sakadi anake maduwe painak muani siteng tur anteng, sakewanten ipun magenah ring pisaga.
4. Ngentungan uyah ke pasih. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapi-mapi ngicenin barang utawi artha ring anak sane sampun sugih.
5. Kuluk ngongkong tuara ngutgut. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sida mawicara manten (ngomong saja), nanging nenten wenten pakaryanne utawi tindakanne.
6. Ngajahin bebek ngelangi. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapi-mapi ngajahin anak sane sampun wikan utawi duweg.
7. Ngrebutin balung tan paisi. Suksmannyane : ngrebutin brang nenten wenten isine utawi barang sane nenten malih maguna.
8. Buka gowake ngadanin ibane. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sombong, nyapa kadi aku.
9. Liep-liep lipi gadang. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane ring pangarepne jemet pisan, sakewanten sujatinne ipun anak sane nenten becik/jahat.
10. Kutal-kutil ikut celeng. Suksmannyane : kaucapang ring pakaryan sane rasane aluh, sakewanten sujatine nak meweh yen kalaksanayang.

    2.   Sesenggakan.

           Sasenggakan puniki pateh sakadi ibarat, ring bahasa Indonesia. Sasenggakan, linggaipun "Senggak", artinipun "Singguk" utawi "Sentil" antuk raos. Senggak polih pangiring "an" dados senggakan, kadwipurwayang dados "Sasenggakan" ngintar basa (kata ungkapan), tegesipun "Babinjulan" makardi ica sang miragi utawi mireng, semalih makardi jengah tur sebet sang kaanggen sasenggakan, antuk keni kasentil manahipun.

Sasenggakan puniki sakadi palambang utawi sasimbing indik kahanan kalih polah janma sane kaimbangan ring kahanan kalih polah buron utawi barang, upami :

Wenten anak mawasta I Balag. Sabilang sangkep ring banjar ipun kiap, nguyuk-uyuk ngengkis raris pules. Indik I Balag puniki raris anggena sasenggakan ring banjaripune. Yen wenten murid kiap nguyuk ring sekolahan, raris kaucapang antuk timpalipune sakadi I Balag. Yening murid punika kalih I Balag miragi dewekipune kaanggen sasenggakan, janten ipun jengah wiadin sebet kabinjulin.

Sasenggakan puniki taler sakadi sesonggan, kewanten binanipun sasenggakan puniki satata kariinin antuk kruna "Buka", tur wenten sane sakadi sampiran ipun. Lengkarane sane riinan dados giing (sampiran), sane apalet pungkuran dados katerangan polah wiadin kahanan, raris kalanturang antuk suksemanipun. Ring asapunipune nenten perlu malih dagingin suksemanipun, antuk sampun terang artinipun. Puniki wenten makudang-kudang imba utawi conto sasenggakan luiripun :
1. Buka bantene, masorohan; suksemanipun : sakadi anake sane madue perusahaan, wantah ngutamayang panyamaanipune kewanten makarya irika.
2. Buka bangken gajahe, joh-joh mabo; suksemanipu : sakadi anake sane mapangkat ageng utawi anak sane sugih, yening katiben antuk sengkala, ortinipune maideh-idehan rauh ka jaba kuta.
3. Buka batun buluane, nglintik tuah abesik; suksemanipun : kaucapang ring anake sane nenten madue nyama wiadin timpal, wantah ipun padidian.
4. Buka be banone, dawanan bungut; suksemanipun : sakadi anake sane demen nuturang wiadin ngraosang omong timpal ring anak lian.
5. Buka benange, kadung suba macelebang; suksemanipun : sakadi anake sane kadung ngambil pakaryan, nyalah-nyalah yening ipun makarya nenten jantos puput.

Ring sor puniki wantah makudang-kudang conto sasenggakan.
1. Buka besine teken sangihane, pada apesne; suksemanipun : sakadi anake sane mapakarya, sang nalih miwah sang sane kadalih, janten sami katahipun nelasang prabeya.
2. Buka bikule, ngutgut sambilang ngupinin; suksemanipun : sakadi anake sane madaya kaon wiadin corah, seka kidik ngambil barang-barang timpalipune, kewanten ipun mapi-mapi nulungin.
3. Buka becicane ujanan, nguci; suksemanipun : sakadi anake sane ngucekcak ngomong nenten karwan tuktuk bongkolipun.
4. Buka bikule pisuhin, sumingkin bejit; suksemanipune : sakadi anake alit-alit kual, yening ajahin wiadin glemekin ipun sumangkin kual.
5. Buka bukite ejohin, katon ngrawit; suksemanipun : sakadi anake pakantenan ipun saking doh jegeg utawi bagus, kewanten wawu tampek tlektekang ipun bodo, muanipune burik.
6. Buka cicinge ngongkong, tuara pingenan nyegut; suksemanipun : sakadi jadmane sane degag ngaku wanen, kewanten jatinpune getap.
7. Buka dedalune, kampid baan nyilih; suksemanipun : sakadi anake sane ngango bungah becik-becik, kewanten jatinipun pangangge punika makasami antuka nyelang.
8. Buka dangap-dangape, gede-gede kayune ogara; suksemanipun : sakadi anake sane gemba katunan bayu miwah gelar (arta), nagih ngambil pakaryan sane ageng kalih akeh pacang nelasang prabeya.
9. Buka entikan oonge, ngulah pesu; suksemanipun : sakadi anake sane ngomong ngawag-ngawag, sane nenten madasar antuk papineh.
10. Buka goake, ngadanin ibane; suksemanipun: sakadi anake sane corah raris nuturang maling (maling teriak maling).
11. Buka jagunge, gedenan ati; suksemanipun : kaucapang ring anake sane sombong tur degag, ngaku wanen utawi sugih.
12. Buka jangkrike, galak di bungut; suksemanipun : sakadi anake sane galak (gati) di omong, kewanten nenten purun ngalaksanayang.
13. Buka kamben madare, liunan bikas; suksemanipun : sakadi anake sane belog ajum parisolahipun tan anut ring tata krama.
14. Buka kamene uwek jaitin, munjuk benang tuna aji; suksemanipun : sakadi anake sane maduwe umah tuduh, raris engsubina antuk upih tuduhipune ical kewanten pakantenan ipun kaon.
15. Buka kambinge ngamah gendola, macueh-cueh; suksemanipun : sakadi anake sane ngajengan sedah wiadin maanci, jantos marues-rues bibih ipune barak.
16. Buka katake matindik, salah genah, suksmaipun : Sakadi anake sane nenten uning nganutang payas dewek wiadin panganggo pakantenanipun tani asin.
17. Buka kasumba Jawane, ngamahin, suksmanipun : Sakadi anake sane kereng madaar kewanten mayus, nenten demen makarya.
18. Buka lindunge uyahin, blangsah, suksmanipun : Sakadi anake sane uyang paling nenten uning-uning nongos.
19. Buka macane (mionge), ngengkebang kuku, suksmanipun : Sakadi anake sane pradnyan (wikan), ngengkebang kepradnyanan (kawikanan).
20. Buka macane, nakutin lawat, suksmanipun : Sakadi anake sane marasa ring dewekipune iwang wiadin corah, setata ipun mrasa congah wiadin takut tur kabilbil.
21. Buka mlali api, mara ngasen kebus, suksmanipun : Sakadi anake sane ngambil pakaryan sane sukeh tur madurgama, risampune ipun sengkala wawu ipun mrasa.
22. Buka makpak tebune, ampsne kutang, suksmanipun : Sakadi anake sane makurenan, ring kantun pangantenan, kalih sasuenne kantun bajang kasayangang tur kajungjung, risampune tua tan mampuh kakutang.
23. Buka naar be ne matah, nglawan-nglawanin, suksmanipun : Sakadi anake sane kapaksa kakenken ngambil pakaryan sane nenten demenin wiadin nenten uningin ipun, punika mapuara nenten becik.
24. Buka naar krupuke, gedenan kroakan, suksmanipun : Sakadi anake sane ngaku wanen kalih jaga muputuang karya, sakewanten nenten wenten buktinipun nglaksanayang.
25. Buka medil kapecite, gedenan bea, suksmanipun : Sakadi anake sane ngambil pakaryan ageng kalih katah nelasang prabea, kewanten pikenoh kalih pikolihipun akidik.
26. Buka nakep balange dadua, maka dadua tuara bakat, suksmanipun : Sakadi anak sane mamanah bingbang akeh mangambil pakaryan wiadin nglamar pakaryan, pamuput makasami nenten keni.
27. Buka negakin gadebonge, ngasa teken jit belus, suksmanipun : Sakadi anake sane ngrasa ring sikian iwang wiadin corah, dados ipun kimud utawi kabilbil (congah).
28. Buka ngae bajune, sikutang ka raga, suksmanipun : Saluiring polah laksana kalih raos, marep ring timpal utawi anak lianan, patut dumun imbanganng ring raga becik miwah kaonipun.
29. Buka ngalih bedigale, ngadu sebeng, suksmanipun : Mangda uning i raga nyidra semu kalih laksana timpal wiadin anak sane darma wiadin krinyi utawi egar wiadin sebet.
30. Buka ngenjekin ikut cicinge, mabalik nyaplok, suksmanipun : Sakadi i bapa ngenken i pianak ngrereh napi-napi, raris i pianak mabalik ngenken bapanipune ngerereh punika.
31. Buka ngetakang joane di batan umah, likad maideh, suksmanipun : Sakadi anake sane kapingsalah ngamargiang kapatutan ring nyama wiadin panyaman sane sampun terang ipun iwang.
32. Buka nyilsil kadelene, liunan pakpak kuangan gelekang, suskmanipun : Agengan pakaryan ring pikolihipun.
33. Buka nyitsit tiinge, amis kecerikan, suksmanipun : Yadin amunapi kapatutan anake sane alitan wiadin sane soran, yening sane agengan kalih kuasa jaga nyisipang, janten ipun pasang sisip.
34. Buka padine misi nguntul, ane puyung nyeleg (sunggar), suksmanipun : Anake sane pradnyan (wikan) alep tur meneng-meneng, kewanten anake sane belog punggung tur sombong ngucekcak.
35. Buka paete, nagih getok, suskmanipun : Sakadi anake sane belog tur nagih perintah kewanten mangda ipun makarya.

     3.   Wewangsalan. 
        Wewangsalan puniki pateh sakadi tamsil ring Bahasa Indonesia. Wewangsalan kruna lingganipun "wangsal" sane artinipun "lampah", polih pangiring "an" dados "wangsalan", kaduipurwayang dados "wewangsalan", artinipun lelampahan saparipolah kalih kahanan janma, sakadi sasimbing sane sada pedas suksmanipun.

Wewangsalan puniki kawangun antuk lengkara kalih palet utawi carik. Lengkara sane riinan sakadi "sampiran", indik daging kahiun sang ngucap, kewanten kantun makubda (ilid) suksmanipun. Lengkarane sane pungkuran punika daging sajati, sane nerangan suksmanipun tur mawirama kalih mapurwakanti (bersajak). Wenten taler sane nenten ngucapang lengkarane pungkuran, antuk kasengguh sami anake sampun ngerti ring suksmanipun. Ring asapunapine kawangun antuk lelampahan ring pawayangan. Ki Dalang ngawi satua bawak babaudan, nyimbingin sinalih tunggil sang nonton sane saud (iwang) laksananipun. Wenten taler sane mawangun gambar (karikatur).

Ring sor puniki wenten makudang-kudang wewangsalan luiripun :
1. Asep menyan majagau, suksmanipun = nakep lenggar aji kau
2. Ada tengeh masui kaput, suksmanipun = ada keneh mamunyi takut
3. Bakat kocok misi isen, suksmanipun = awak bocok tuara ngasen
4. Bangbang dadua ken ceburin, suksmanipun = bajang dadua ken anggurin
5. Be lele mawadah kau, suksmanipun = suba jele mara tau
6. Bedeg majemuh bangsing di banjar, suksmanipun = jegeg buin lemuh langsing lanjar
7. Baju gadang potongan gantut, suksmanipun = tuyuh magadang tuara maan entut
8. Buangit kali gangsa, suksmanipun = magae lengit ngamah gasa (kereng)
9. Buah sabo mawadah klukuh, suksmanipun = awak bodo buin angkuh
10. Cekcek poleng temisi bengil, suksmanipun = desek ngereng gisi nengil
11. Clebingkah beten biu, suksmanipun = gumi linggah ajak liu
12. Dagdag candung selem samah, suksmanipun = berag landung kereng ngamah
13. Delemk sangut merdah tualen, suksmanipun = medem bangun ngamah dogen
14. Dija kacang ditu komak, suksmanipun = dija pejang ditu jemak
15. Eber-eber ilih, suksmanipun = bebeger baan nyilih
16. Gamongan kladi jae, suksmanipun = omongan dadi gae
17. Gedenan padange teken gondane, suksmanipun = gedenan tandange teken gobane
18. Gonda godeg bakat kukur, suksmanipun = goba jegeg baan pupur
19. Idup kedele mati kacang, suksmanipun = idup jele mati sayang
20. Jempiit batan biu, suksmanipun = ngajengit ajaka liu

     4.    Sloka.

            Sloka yening ring Bahasa Indonesia pateh sekadi "Bidal". Sloka puniki masaih ring sesonggan, kantun ilid artinipun. Kewanten binanipun, sloka puniki ngengge lengkara; Buka slokane,......., Buka slokane gumine,......., Kadi slokan jagate,........, upami :
1. "Buka slokane, adeng buin sepita, suksmanipun : kaucapang ring anake sane kalintang plapan (tangar) ngraos lan melaksana.
2. "Buka slokan gumine, nundunin macan turu, suksmanipun : sakadi anake sane nantangin musuh sane sampun nengil.
3. "Skadi slokan jagate, sukeh anake ngebatang banjar, suksmanipun : wiakti sukeh pisan anake dados klian jaga ngladenin anak akeh (rakyat).
Puniki malih sloka rin sor :
1. Buka slokane, aji keteng mudah, aji dadua mael, suksmanipun : kaucapang ring anake sane neten uning ngajinin pitresnan kalih paweweh anak lianan (timpal).
2. Buka sloka, ajum-ajuman puuh, sangkure masih ia, suksmanipune : sakadi anake sane beog ajum, pamuput ipun pacang pocol wiadin sengkala.
3. Buka slokane, apa ane pamula, keto ane kapupu, sulsmanipun : napi sane kakaryanin, sapunika taelr pikolehipun; yening melaksana kaon, sinah sengkala sane jagi kapanggih.
4. Buka sloka, bani mabak jepun, eda takut kena getahne, suksmanipun : yening purun ngambil pakaryan sane ageng tur abot, sampunang ajerih pacang manggihin pakeweh utawi kabean ageng.
5. Buka slokane, bantang busuk badingang, apa tuara misi, suksmanipun : kiwangane san elintang, yening mangkin malih medalang wiadin raosang, janten ngakehang kanten kaiwangan ipun.


     5.   Bladbadan.

            Bladbadan kruna lingganipun "babad" artinipun tutur jati sane sampun kalampahan riin. Babad taler maarti abas wiadin basang kebo, banteng, utawi kambing. Sasampun polih seselan "el", pangiring "an" lan kaduipurwayang dados bebladbadan sane mateges kruna bebasan, kaanggen papiringan, saha madue purwakanti (bersajak).

Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang palet. Krunane sane pinih riin apalet dados "giing" utawi "bantang", krunane sane kaping kalih apalet, "arti sujati (bebasanipun)", sakadi sampiran, sane ngawangun purwakanti (sajak), krunane sane kaping tiga "arti paribasa", wiadin suksmanipun, makadi :
1. Giing (bantang) : majempong bebek,
2. Arti sujati (bebasanipun) : jambul,
3. Arti paribasa : ngambul.
Dadosne kecap "mbul" ring kruna "jambul", mapurwakanti ring kecap "mbul" ring kruna "ngambul".

Bebladbadan puniki masaih ring "wewangsalan", sakadi papiring indik kahanan kalih laksanan janma, ring asapunapine sada pedas suksmanipun. Kewanten yening anake mabladbadan, artinipun sane sujati nenten kaucapang, antuk kasengguh sami sampun uning ring artinipun.

Ring sor puniki wenten makudang-kudang conto bebladbadan , luiripine :
1. Ketimun pait = paya, arti paribasane = semaya
2. Wayang gadang = Kresna, arti paribasane = tresna
3. Macarang Uga = sambilan, arti paribasane = masambilan
4. Matabeng gelang = tutub, arti paribasane = tutugang
5. Makunyit di alas = temu, arti paribasane = katemu
6. Mabuaya di tegal = alu, arti paribasane = nglalu, kalu
7. Mataluh nyuh = tombong, ati paribasane = sombong
8. Jukut gedebong = ares, arti paribasane = ngeres-eresin
9. Matiuk Jawa = belati, arti paribasane = ngulati
10. Mabatis bebek = gempel, arti paribasane = ngempelin
11. Base wayah = kakap, arti paribasane = gapgapan
12. Mabuah jaka = beluluk, arti paribasane = nguluk-nguluk
13. Mabuah wayah = jebug, arti paribasane = gedebug
14. Mabuah kelor = klentang, arti paribasane = klentangin
15. Mabubuh kladi = kulek, arti paribasane = elek
16. Jaja uli magula = abug, arti paribasane = jebug
17. Maboreh tangkah = buat, arti paribasane = kuat
18. Mablakas peleng = timpas, arti paribasane = mimpas
19. Mabaju tanpa lima = kutang, arti paribasane = kutang
20. Beruk magantung = kakocor, arti paribasane = bocol
21. Maabian Jawa = kebon, arti paribasane = ngebon

     6.    Pepindan

             Papindan punika pateh sakadi Sesawangan, kewanten binanipun papindan kruna punika polih "anu suara", yening sesawangan karahini antuk kruna: buka, kadi, luir, waluya kadi, upami:
1. Papindan: Alise medon intara.
2. Sesawangan: Alise buka (kadi, luir) don intaran.
Papindan tegesipun: gegambaran buka, wiadin yan bandingan pateh mirib teken...., upami: papindan kedis, tegesipun: wangun gambaran mirib kedis. Mapinda sedih, tegesipun: mirib buka anake sedih. Sane dados pepindan, punika kruna aran sane polih anusuara, luir ipun:
1. Boke membotan blayag, tegesipun: rambutne maombak-ombakan.
2. Betekan batise meling padi, tegesipun: sekadi beling padi.
3. Cokore mudak sinungsang, tegesipun: sakadi bungan pudake sungsang.
4. Cecapingane nyaling kdang, tegesipun: mirib caling kidang.
5. Cecingakane natit, tegesipun: sledat-sledet manis.
6. Gigine matun sumangka, tegesipun: mirib batun sumangka.
7. Jrijine musuh bakung, tegesipun: rurus ngancan mirib pusuh bakung.
8. Kupinge nyanggar sekar, tegasipun: karnane becik sumpangin sekar.
9. Kukune memapah biu, tegesipun: kukune mirip papah biu, sada lengkung.
10. Lambene barak ngatirah, tegesipun: lambene mirip buah katirah barak.


      7.   Sesawangan (Perumpamaan).

           Sesawangan, lingganipun "sawang", artinipun : mirib, polih pangiring "an", dados sesawangan, raris kadwipurwayang dados "sesawangan", tegesipun : punapa-punapi ugi sane katon (kacingak), raris kalawatang (karasayang) ring kahiun, mirib sakadi solah kalih kahanan janma (mapawongan), upami : kedapan bunga nagasarine maelogan tempuh angin, kasawangan sakadi tangan anak istri ayu ngulapin.

Sawangan = iribang buka..........; masawang kuning = mirib sada kuning agigis. Sesawangan puniki ketahipun ngangge kruna : buka, kadi, tan pendah kadi, waluya kadi, luir, alah, amunan. Sesawangan puniki ring Bahasa Indonesia pateh sekadi perumpamaan. Ring Geguritan Megantaka wenten mungguh :

Pupuh Pangkur
1. Pamargine malonlonan,
nolih kori rakane jua kaesti,
rasanya teka manutug,
nyaup nyangkol ngarasaras,
angin alon mamuat bon bungane arum,
enjunge nyukur katinggalan,
masawang bale kaaksi.
2. Maabah-abah sarwa endah,
malalangse ombake nene titir,
lumute kasampeh liu,
masawang tikeh makebat,
tur makasur bulung-bulunge ne anyud,
kaange ne pacurenggah,
masawang togog di samping.
"Tegesipun : rasanya = manutug; enjunge, masawang : bale; ombake titir, masawang : abah-abah muah langse; bulung-bulunge, masawang : kasur; kaangge pacurenggah, kasawangan : togog."
Ring sor puniki wantah conto-conto sesawangan, luire :
1. Buka bulane kalemahan, suksmanipun : kembang lemlenm.
2. Kadi tunjung tan pawarih, suksmanipun : layu dudus.
3. Luir nyuh gading kembar, suksmanipun : susune sane nyangkil putih gading.
4. Kaya taru ragas tinibeng wresti; taru ragas = kayu ligir, tinibeng wresti = tepen ujan; suksmanipun : sakadi anake kendel polih kasadian.
5. Kadi sulur tempuh angin; sulur = entikan bun; sesawangan bangkiang sane lemuh magelohan.

     8.    Cecimpedan.
            Cacimpedan ring Bahasa Indonesia nika pateh sekadi "Teka-Teki". Cacimpedan puniki anggen pangulir budi, rikala magagonjakan utawi macanda. Linggaipun: "cimped", artinipun: bade (takeh), polih pangiring "an", dados: cimpedan, raris kaduipurwayang, dados: "cacimpedan", artinipun: bade-badean. Cacimpedan puniki sampun ketah utawi lumrah, kariinin antuk lengkara pitaken: Apake......? Ring sor puniki wantah imba utawi conto-conto cacimpedan. Minab wenten sameton sane tau utawi uning ring jawabanne?

Apake.....
1. Apake anak cerik matapel?
2. Anak satak maka satak matlusuk?
3. Anak satak makasatak maudeng putih?
4. Apa anak cerik maid cacing?
5. Apa anak cerik maid enceh?
6. Apa anak bongkok kereng nyuun?
7. Anak cerik pantigang ngurek gumi?
8. Ane kajeps idup, ane nyepes mati?
9. Ane negen nongos, Ane kategen majalan?
10. Ane tegeh dugdugin, ane endep juangin?
11. Apa cekuk kajengitin?
12. Apa cekuk baong godot basangne pesu gending?
13. Apa bale gede matampul abesik?
14. Base alukun ulung seka bidang?
15. Apa don ne amun pedang, buahne amun guungan?
16. Apa don ne srining-srining buahne amun gong?
17. Apa don ne amun tutup, buahne amun sirah?
18. Apa don ne utusan, buahne aturan?
19. Apa don ne amun tlapak lima, buahne amun sigi?
20. Apa di cerikne mapusung, di kelihne magambahan?

Pasaur / arti:
1. Blauk
2. Iga-iga
3. Bungan ambengan
4. Jaum misi benang
5. Caratn
6. Sendi
7. Gangsing
8. Pagehan
9. Pancoran
10. Neraca
11. Caratan
12. Rebab
13. Pajeng
14. Pusuh biu
15. Punyan ental
16. Punyan jempinis
17. Waluh
18. Punyan ental
19. Base
20. Padi


     9.     Cecangkriman.

           Cecangkriman inggih punika cacimpedan sane mabentuk lagu utawi tembang. Biasane ngangge tembang madya utawi pupuh. Umumne ngangge Pupuh Pucung. Minab wenten sametin sane durung polih ngwacen indik cacimpedan, dados driki malih wacen ring artikel tiang indik Cacimpedan. Kenten taler yang durung polih ngwacen indik Pupuh, niki link ne artikel indik Geguritan Utawi Tembang Pupuh. Inggih ring sor niki wantah conto-conto utawi imba Cecangkriman :

Cecangkriman :
1. Bapa Pucung,
Indeng-indeng di alas gunung,
Panake koryak-koryak,
Di kayune ya padingkrik,
Basang pelung,
Tendase majajambulan.
2. Berag landung,
Ngelah panak cenik liu,
Memene slelegang,
Panak ne jekjek enjekin,
Menek tuun,
Mememne gelut gisiang.
3. Jalan buntu,
Tan masepak nolor terus,
Nyen makeneh mentas,
Apang elahang agigis,
Musti blenggu,
Majalan ditu magaang.
4. Ia majujuk,
Katumbak enu majujuk,
Ane numbak ebah,
Laut ngandang ngulintik,
Bes kadurus,
Pangencele mametelang.
5. Kaki Pucung,
Awak bunter maretungtung,
Basange anginan,
Sing paek ye ninjakin,
Uber kepung,
I kaki incang-incangang.
    10.    Sesimbing

           Sasimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sane pedes suksmanipun, makardi sang kasimbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban sasimbing punika. Sasimbing puniki sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin, ngangge kruna paimbangan sane sada silib artinipun, indik kalh polah janma, barang kalih buron. Ri asapunine sasimbing puniki ngangge kruna nungkalik, upami : belog kaucapang ririh, lekig utawi kiul kaucapang anteng. Wenten makudang-kudang sasimbing sane mawangun gancaran miwah tembang upami : "Kadang tan tinolihin", tegesipun : Anake sane ngutamayang dewek ipune kewanten, nenten nglinguang nyama braya.

Ring sor puniki wantah conto-conto sasimbing :
1. Be di pongerangan baang ngeleb; tegesipun : Sakadi anake ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang, rikala ipun lenge, anak istri punika malaib.
2. Bas tegeh baan negak, dilabuhe baonge elung; tegesipun :Sakadi anake polih pangkat tegeh, raris nyeled pipis utawi korupsi, ipun katara raris kausanayang makarya tur ipun salah maukum.
3. Yadin amunapi tegeh pakeber badudane, diulungne masih ka taine; tegesipun : Yadin amunapi ageng anake polih kabagian, yening sampun ganti surud kasadianipun, taler ipun mawali tiwas sakadi kuna.
4. Semunne nyukcuk langit; tegsipun : Kaucapang ring anake sane sombong.
5. Sadueg-dued semale makecos, pasti taen ulung; tegesipune : Asapunapi je ririh anake, pasti ipun taen iwang utawi salah.

Conto sasimbing sane mawangun tembang (Geguritan Sampik Ingtay):
1. Aduh beli to kenkenang, uh ban ento ene danda juang beli, sang ja nganggeh nyang adauh, ya I Babah nampi danda, ya I Nyonyah masasimbing saking saru, "Cangkeme tempuh timbungan, sikep galak desek pitik".
2. Dadi beler tong nyak ngamah, jeneng jelma betek malu layah duri, amonto ya raris pesu, ka kantor padidian, bane keweh makita pacang mabanyu, yan majujuk meh katara, yan nyongkok awake pelih.
3. Yan beli kadi ring ayam, kalu bojog mati tegil, mua wanci tembuyukan, ikute regreg carungcung, pantes tongosang di teba, rebut muring, matane bengul pilaran.

      11.     Cecangkitan.

             Cecangkitan puniki lengkara sane nginter artinipun. Katahipun cecangkitan puniki, kaucapang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog timpal. Puniki cecangkitan luiripun:
1. Tain cicing dengdeng goreng jaen, tegesipun: 1. Yening dengdenge gorreng sinah jaen, 2. Yening tain cicinge sinah nenten dados goreng.
2. Padange tusing dadi arit, tegesipun: 1. Padange sinah nenten sida dados arit, 2. Yening padange abas antuk arit janten dados.
3. Anake negen tumbak tusing dadi, tegesipun: 1. Yening anake rikala negen napi-napi raris tumbak, janten nenten dados, 2. Kewanten yening anak makta tumbak tegena punika dados.
4. Rumus hitungane makejang sukeh, nanging jalanne makejang tawang, tegesipun: 1. Yening rumus hitungane wiakti sulit (tan kauningin), kewanten jalanne (rurunge) sami kauningin, yening jalan hitungane nenten kauningin.
5. Kapal melabuh madelod, ngenah badajanne, tegesipun: 1. Yening cingakin kapale saking kaler, sinah sisin kapale balerne sane kanten.
6. Ia gelem antudne tusing dadai jalananga, tegesipun: 1. Yening entude sinah nenten dados jalanang, sane kajalanang batis, boya ja entud.
7. Tiang suba lepas uli sekolah, tegesipun: 1. Ipun nglepasin sekolah artine nenten masekolah.
8. Kompek matali gandek, tegesipun: 1. Yening kompeke sane matali nika mawasta gandek.
9. Beh, kakolongane tusing dadi gelekang, tegesipun: 1. Kakolongane sinah nenten dados gelekang, kewanten yening ajeng-ajengan janten dados gelekang.
10. Awak suba bajang enu masih manyonyo, tegesipun: 1. Makasami anake madue nyonyo, boya ja nyeseo nyonyo sakadi anak rare.
    12.     Raos Ngempelin.
             Raos ngempelin, punika kruna sane dempet, tegesipun: kruna sane asiki maarti kakalih, sane asiki maarti sejati, sane asiki artinipun ngintar. Raos ngempelin puniki pateh sekadi cecangkitan, binanipun wantah akidik, kewanten suksmanipun pateh, wantah mangge rikala magagonjakan kewanten. Puniki wenten makudang-kudang raos ngempelin:
1. Benang kamene, jaka di pangkunge, tegesipun: 1. Kamen antuk benang, jaka mentik di pangkunge, 2. Benang kamenen, ajaka di pangkunge.
2. Lamun payu motonan, beli nyelingin, tegesipun: 1. Nyelengin = lakar maan celeng, 2. Nyelengin = ningalin sambilang nyeleng.
3. Yang nguangun arja, tiang ngaluhin, tegesipun: 1. Dadi galuh, 2. Ngaluhin + juru aluh (nongos).
4. Damar bedauh, mati kanginan, tegesipun: 1. Kanginan = genah ipun medangin, 2. kanginan = tempuh angin.
5. Mamula kacang badaja, mentikne nglodlodang, tegesipun: 1. Nglodlodang = entikipun madlodlod, 2. Nglodlodang = sayan ngelodang.
6. Ring dija palungane mangkin?, tegesipun: 1. Palungane = jaga lunga, 2. Palungane = pangamahan bawi.
7. Napi kalih ditu?, tegesipun: 1. Kalih = dadua, 2. Kalih = ka alih.
8. Ia madagang kamulanne suba telah, tegesipun: 1. Kamulane telah = sanggah kamulane kedas, 2. Kamulane telah = pokok dagangene sampun telas (rugi).
9. Ida dimatuke simpang di pura, tegesipun: 1. Dimantuke = dawegne mantuk (budal), 2. Dimantuke = diman tuke.
10. Madaarsanan malu dini, tegesipun: 1. Daar sanan = pesan madaar dini, 2. daar sanan = naar sanan.
    13.    Sasemon

          Sasemon punika taler sakadi Sasimbing, sakewanten lebih alus lengut tur nudut kayun. Sasemon puniki wenten sane mawangun tembang, utawi gancaran, sakadi ring sor puniki :
Taruna : "Beh apa kaden melah bunga nagasarine ento, yan tiang
maan ngubuhin bungane ento, ap kaden liang atine".
Taruni : "Apa perlune ngubuhin kayu buka kene, ane tanpaguna, tulen
bena lakar tuyuh nyampatang luu sai-sai".

Wenten sasemon negngge Sekar macapat (Sekar alit) luir ipun :

Pupuh Ginada
1. Tiang mriki ngrereh "bunga"
kocap wenten "cempaka putih"
iriki genahnya reko
kocap luih warnanipun
nawang tranggana ngadika
inggih wiakti
"nanging dereng masamaya alap".
2. Sasendone kadi ring sipta
"dumadak ya ulung jani
delima wantane ento
akayih tengahin dalu
titiang masesangi nyangga
baan kacing
titiang suka metoh jiwa".
3. Raden Galuh weruh sipta
kenyung raris nyaurin
"lamun paingenan reko
madia latrine ya ulung
di pekene ya tibeninnya
soring bingi
manakti apang pasaja".
    14.     Sipta

           Sipta puniki wangsit wiadin ciri-ciri sekala miwah niskala, becik wiadin kaon, sane wenten arti kalih suksmanipun. Sipta puniki kawedarang antuk barang sane wenten ring jagate, buron miwah pripen kalih polah. Ring asapunapine taler wenten saking bawan jagat alih ring pakahyunan, upami :
1. Yening wenten bintang kukus kanten ring langite kangin, punika kocap sipta (pertanda) kaon.
2. Yening wenten buron alasan makadi kidang, manjangan ngranjing ka desa, punika kicap sipta kaon.
3. Yening paksi culik-culik masuara kala wengi, nenten kasaurin olih i tuhu-tuhu, punika kocap sipta (praciri) kaon.
4. Yening wenten anak nganten, raris rauh pajati, makta damar kalih pacanangan (pabuan), punika taler sipta, makadi suksmanipun :
o Damar = galang apadang, saking rahayu nunas galang.
o Pamor = apuh, ampura, nunas ampura
o Base = sedah, serdah, seica, apang sueca
o Buah = pala, pikolih, apang mapikolih
o Temako = seseban, sebseb, teduh, nunas paneduh
o Gambir = jambe rateng, tembe (benjangan) mangda puput.

Pupuh Ginada
1. Beli Nyoman dewan titiang
matangi titiang mangipi
I Jayaprana lingnia alon
punapi ipian i ratu
Ni Layonsari angucap
titiang ngipi
"umahe anyudang blabar." (sipta kaon)
2. "Sadaging umahe telas"
ipiang titiang mangeraris
kaon kojarannya reko
eda beli luas kauh
tan urungan beli pejah
laut ngeling
Ni Layonsari sigsigan.
     15.    Peparikan.
             Peparikan pateh sakadi Wewangsalan, kewanten binanipun weangsalan punika wantah kalih palet (carik), yening peparikan kawangun antuk petang palet dados apada (satu bait), taler mawirama miwah mapurwakanti. Peparikan puniki pateh sakadi "madah" ring kasusastran Indonesia. Yening sihang ipun minab sakadi "Pantun", antuk "ri", punika sering masilur dados "ntun", sakadi; sari, dados = santun. Peparikan, kruna lingganipun "parik", artinipun; awi (karang), polih pangiring "an" dados parikan, kadwipurwayang dados: peparikan, artinipun: awi-awian utwai reragragan.

Peparikan puniki taler sakadi sasimbing indik kahanan kalih polah janma, kawangun antuk lengkara petang carik dados apada (satu bait). Lengkarane sane riinan kalih carik dados "sampiran", lengkarane pungkuran sane kalih carik dados arti sejatine, saha mawirama purwakanti, (a-b, a-b). Purwakanti punika wenten tatiga, luiripun: Purwakanti sastra, Purwakanti basa, Purwakanti suara, sakadi:
1. Purwakanti sastra
Doyan liang ngandong kanji (a)
depang tiang ngaba pitu (b)
yan tiang ngelong janji (a)
apang tiang kena tantu. (b)
Aksara "ji" ring kruna "kanji", makanti ring "ji" ring kuna "janji".
Aksara "tu" ring kruna "pitu", makanti ring "tu" ring kruna "tantu".
2. Purwakanti basa
Meli gabus duang kranjang
lamben bodag sing ngenyakin
yadin bagus mata kranjang
enyen kodag mangenyakin.
Mata "kranjang" makanti ring kruna duang "kranjang".
kodag "ngenyakin" makan ti ring kruna sing "ngenyakin".
3. Purwakanti suara
Dengdenge kurma lua
jaene ditu plapahin
adeng-adeng magama tua
gaene malu plajahin.
Suara "a" ring kruna "tua", mapurwakanti ring "a" ring kruna "lua"
suara "in" ring kruna "plajahin", mapurwakanti ring "in" ring kruna "plajahin".
     16.    Sesapan
             Sesapan tegesnyane nyapatin, sane matetujon nglungsur karahajengan, mangda nenten keni bencana. Kawentenan sesapan manut tetujonnyane, minakadi :

Sesapan ngebah taru :
"Ratu Betara Sangkara, titiang nglungsur taru druene, mangda titiang nenten tulah."

Sesapan suara kedis caak :
"Kakasang ngengsut di ambune."

Sesapan si jabang bayi :
"Ratu Paduka Betara Brahma, icenin raren titiange pasikepan mangda ipun setata rahayu."

Sesapan sabeh bales :
"Kaki-kaki bentuyung sampunang kasiabange titiang, tiang cucun kakine."

Sesapan ngentasin genah tenget :
"Jero sane nuenang genahe/margine, tiang nyelang genahe icen tiang karahajengan."

Sesapan ri kala sungkan, wenten dongkan mamunyi :
"Ih, apa not iba yening ada anak makeneh rahayu, mai, sakewala yening tusing rahayu bakal cotot matane apang kanti buta."

Sesapan ri kala mireng suaran paksi tuhu-tuhu :
"Buncul agung sepit semprong tuara bakatanga."

Sesapan mabebaosan, masuara cek-ceke :
"Sidi Saraswati."

Sesapan angin baret, angin nglinus :
"Ratu Betara Bayu sampunang nglintangi riki, santukan titiang akeh madue anak alit."

Sesapan ri kala ngadol ingon-ingon utawi wewalungan :
"Ratu Sang Hyang Rare Angon, ingon-ingon I Ratu adol titiang nglungsur karahajengan."

Sesapan ri kala molihang pantun duene :
Ratu Betara Sri, Titiang ngaturang yadnya, mangda titiang rahayu."

Sesapan ri kala Tumpek Uduh :
"Kaki-kaki dadong jumah?
Jumah.
Anak engken?
Anak Gelem.
Gelem Engken?
Gelem nged.. nged.. nged.. nged.."


       17.    Tetingkesan
            Tetingkesan punika kruna basa ngandap kasor, tegesnyané bebaos sané kanggén ri kala ngandapang raga.
Conto:
(1) “Durusang malinggih Pak, kanggéang nénten wénten genah malinggih!” Kawéntenannyané, genah sané wénten becik, kursi empuk saha resik.
(2) “Sameton sami, duaning sampun galah, ngiring ka perantenan, kanggéang ulamnyané tasik-tasik manten!”
Kawéntenannyané, ajengané madaging reramon makéh pisan.
(3) “Durus unggahang, kanggéang toyané tabah!”
Yakti-yakti nénten wénten gohnyané, duaning genah warung sané ngadol sanganan doh.

25 komentar:

  1. kak terima kasih materinya kak,materi yang kk berikan sangat membantu saya dalam pembelajaran saya kak

    BalasHapus
  2. Mantap materinya kk, thanks yaa kk

    BalasHapus
  3. Terima kasih materinya kak, sangat membantu dalam pembelajaran

    BalasHapus
  4. temanya sama ma tema blog saya V: nicolican.blogspot.com

    BalasHapus
  5. Encol encol nike ngeranjing ring paribasa napi ngih?

    BalasHapus
  6. Ayoo ramekan blog bahas sastra bali. Kunjungi jg http://tutlenc.blogspot.com

    BalasHapus
  7. Materinya bagus banget kak, membantu banget. Cuman latarnya bikin tulisannya ngga kelihatan jelas

    BalasHapus
  8. Suksma kak,materinya lengkap sangat membantu.

    BalasHapus
  9. Iy stuju, translate ke indonesia dong

    BalasHapus
  10. Lengkap dan detail bngt, hanya aja ada yg kurang contoh dari masing" jenis paribasa bali. Tolong buatkan contoh misalkan contoh sesonggan supaya kami tahu bagaimana itu sesonggan. Tolong sertakan translate kalau bisa^^. Sehingga semua orang bisa paham betul materinya, mulai dari orang asing hingga orang bali asli. Sekian pendapat saya, tolong ditanggapi yah^^

    BalasHapus
  11. sands casino in downtown Las Vegas, Nevada
    The sands casino in downtown Las Vegas, Nevada, has two septcasino restaurants, 1xbet 2 bars and 카지노사이트 a luxury spa. Read More: Sands Casino Hotel. Address: 3131 South Fremont Street, Las

    BalasHapus